Ο δικαιωματισμός είναι ένα χαρακτηριστικό της προσωπικότητας που βασίζεται στην πεποίθηση ενός ατόμου ότι αξίζει προνόμια ή αναγνώριση για πράγματα που δεν κέρδισε. Το άτομο βιώνει μια συνεχή αίσθηση ότι ο κόσμος τους χρωστάει, σε αντάλλαγμα με το τίποτα! Αυτή είναι η μεγάλη παγίδα του νάρκισσου.
Πρόκειται για άτομα που εμφανίζονται με υπερβολική αυτοπεποίθηση, ενώ διακατέχονται από την πεποίθηση ότι πρέπει να επωφελούνται από κάθε δεδομένη κατάσταση μέσα στην οποία βρίσκονται. Χαρακτηριστικά που συνήθως είναι άρρηκτα συνδεδεμένα με ορισμένες διαταραχές της προσωπικότητας, όπως η ναρκισσιστική διαταραχή προσωπικότητας (NPD) ή η αντικοινωνική διαταραχή προσωπικότητας (ASPD).
Eιδικά τα άτομα με ναρκισσιστική προσωπικότητα διακατέχονται διαρκώς από μια χρόνια κατάσταση δικαιωματισμού. Όταν περιμένουμε μόνο οφέλη χωρίς καμία συνέπεια για τις πράξεις μας, όταν πιστεύουμε ότι μας αξίζει ειδική μεταχείριση και απαιτούμε προνόμια που δεν είναι διαθέσιμα στον μέσο άνθρωπο (Lange et al., 2019), όταν έχουμε μια γενική αίσθηση ότι δικαιούμαστε αυτά που δεν έχουμε κερδίσει, τότε πάσχουμε από δικαιωματισμό.
Στην ψυχολογία, ο δικαιωματισμός ως επίσημη ορολογία, αναφέρεται σε “ένα χαρακτηριστικό της προσωπικότητας που περιγράφεται από διάχυτα συναισθήματα αξιώσεων, ιδιαιτερότητας και υπερβολικών προσδοκιών” (Grubbs & Exline, 2016). Η πρώτη γνωστή χρήση του όρου είναι στα τέλη της δεκαετίας του 1700.
Ένας ναρκισσιστής συνήθως πιστεύει ότι είναι εξαιρετικά ξεχωριστός άξιος θαυμασμού ή εξαιρετικά ταπεινός, επίσης άξιος θαυμασμού. Για τον ναρκισσιστή οι κανόνες που ισχύουν για όλους τους άλλους δεν ισχύουν για τους ίδιους. Ο ναρκισσιστής δεν χρωστάει στον κόσμο τίποτα, ενώ ο κόσμος του χρωστάει τα πάντα.
Όταν δε, κάποιος δεν αντιδρά στο μεγαλείο τους κατά το αναμενόμενο, η αντίδραση τους που καθοδηγείται από την επιθυμία να ανακτήσουν αυτό που αισθάνονται ότι τους ανήκει, είναι να ξεσπούν με θυμό, με άμεσο ή έμμεσο τρόπο (παθητική επιθετικότητα), ανάλογα με τον τύπο ναρκισσισμού στον οποίο ανήκουν (ο μεγαλοπρεπής νάρκισσος και ο ευάλωτος νάρκισσος).
Όταν τα πράγματα δεν πάνε όπως τα θέλουν, η οργή μεγαλώνει και μερικά από τα βασικά χαρακτηριστικά του ναρκισσισμού όπως η έντονη έλλειψη ενσυναίσθησης ή η απουσία κάθε νοιαξίματος για τις ανάγκες των άλλων ανθρώπων, κάνουν μεγαλοπρεπώς την εμφάνιση τους.
Οι ανάλογες ανταγωνιστικές συμπεριφορές περιπλέκουν ακόμα περισσότερο την κατάσταση, οδηγώντας λόγω μεγαλομανίας σε φαντασιακά σενάρια νίκης, κατατρόπωσης του αντιπάλου, αμέριστο θαυμασμό από την αρένα και επανατοποθέτηση τους στο βάρθρο. Εδώ βρίσκεται και η μεγάλη παγίδα του ναρκισσισμού. Λόγω της βαθύτερης χαμηλής αυτοεκτίμησης που ενυπάρχει, (ο δικαιωματισμός είναι αμυντικός μηχανισμός), επικρατεί ο πανικός και μέχρι να επανέλθει η εικόνα τους στις εργοστασιακές ρυθμίσεις, παρασύρονται σε αποφάσεις και ενέργειες που συχνά στοιχίζουν πολλά. Καταστρέφονται οικονομικά, διαλύουν σχέσεις, γκρεμίζουν ότι με κόπο έχουν χτίσει.
Τα βαθιά, ασυνείδητα και ανεπίγνωστα συναισθήματα ανασφάλειας και κατωτερότητας, που αποτελούν τον πυρήνα της ύπαρξής τους, βγαίνουν στην επιφάνεια και αλλάζουν το «παιχνίδι» που έχουν στήσει.
Ο δικαιωματισμός τους, δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς αποδείξεις αναγνώρισης από τους άλλους, εκδηλώσεις εκτίμησης και δημοφηλίας. Παρόλο που όλη η χαρακτηροδομική εικόνα τους φωνάζει για το αντίθετο, δεν είναι καθόλου αυτόνομοι και ανεξάρτητοι, αλλά αντίθετα, άμεσα εξαρτώμενοι από τους άλλους.
Η διαφορά είναι ότι ο μεγαλοπρεπής νάρκισσος, ως εξωστρεφής μπαίνει σε ανοιχτές μάχες για να προασπίσει την επιβίωση της εικόνας του, ενώ ο ευάλωτος νάρκισσος με στόχο την εκδίκηση και καύσιμο το δηλητήριο και την μνησικακία του, προβαίνει σε πράξεις ύπουλες, ανέντιμες και πονηρές με χτυπήματα κάτω από την ζώνη. Τα χειριστικά «παιχνίδια» που ενεργοποιούνται είναι συχνότατα η τιμωρητική σιωπή, η συναισθηματική και λεκτική κακοποίηση, ο εκβιασμός, η απειλή εγκατάλειψης.
Οι μεγαλοπρεπείς ναρκισσιστές στις σχέσεις τους, χειρίζονται τους άλλους ειδικά σε αρχικό στάδιο, δημιουργώντας ένα αίσθημα ζεστασιάς, καλοσύνης, με κολακείες και εκδηλώσεις αγάπης και θαυμασμού, που προσθέτουν σημαντικά στην αριστοτεχνικά δομημένη γοητεία τους, ενώ οι ευάλωτοι ναρκισσιστές χρησιμοποιούν την ψυχρότητα, την περιφρόνηση και την απαξίωση, με τον ρόλο του θύματος να βρίσκεται καθημερινά στην παλέτα της συμπεριφοράς τους για άμεσα και έμμεσα οφέλη.
Η πεποίθηση και των δύο όμως ότι βρίσκονται στο κέντρο του κόσμου, στην κορυφή του για την ακρίβεια, ότι αξίζουν προνομιακής μεταχείρισης και αναγνώρισης, ο δικαιωματισμός τους δηλαδή, είναι το χαρακτηριστικό που τους οδηγεί στο να κατακτήσουν αυτά που θέλουν σε αρχικό στάδιο, αποτελεί όμως την υπογραφή στην καταδίκη και την καταστροφή τους, όταν ξεσκεπάζονται και γίνεται φανερό ότι τίποτα απ’όσα διεκδικούν μετά μανίας χωρίς έργο και προσπάθεια, δεν τα αξίζουν πραγματικά.
Είναι οι τεμπέληδες της εύφορης κοιλάδας. Οι μεγαλύτεροι απατεώνες στις σχέσεις. Οι αριστοτέχνες του gaslighting, της ψυχολογικής χειραγώγησης με την οποία ανατρέπουν την πραγματικότητα, σπείρουν αμφιβολίες στο θύμα/αντίπαλο, για την αντίληψη και την λογική του. Οι ανέντιμοι εξουσιαστές και δυστυχώς πρωταγωνιστές στην κακομεταχείριση σε οικογενειακό και επαγγελματικό περιβάλλον, που μέσω της πίεσης και των μη ρεαλιστικών προσδοκιών απαξιώνουν, «κατεβάζουν» τους άλλους, ώστε να τους ελέγχουν και οι ίδιοι να ξεφεύγουν από τις όποιες συνέπειες των έργων και των πράξεων τους.
Ο δικαιωματισμός είναι πάντα το μεγάλο όπλο τους μέχρι να γυρίσει μπούμερανγκ και να χτυπήσει και αυτούς τους ίδιους. Στο τέλος της ζωής τους καταλήγουν μόνοι με την πίκρα, την μνησικακία τους, που πια δηλητηριάζει αυτούς τους ίδιους. Ο μηχανισμός που ανέπτυξαν για να «σωθούν», είναι αυτός που παίρνει εκδίκηση για όσα έκαναν στους άλλους.
Όταν αυτοί που συχνά κακοποιούν λεκτικά και συναισθηματικά, αν όχι και σωματικά, τελικά στέκονται αντιμέτωποι με την πραγματική εικόνα τους, όταν ξεσκεπάζονται δηλαδή ή όταν τους εγκαταλείπουν, τότε καταρρέουν και το υπαρξιακό άγχος και η κατάθλιψη, τους προκαλούν σημαντικό ψυχολογικό πόνο, δυστυχώς όμως χωρίς να παίρνουν το μάθημα που πρέπει. Μόλις πατήσουν και πάλι στα πόδια τους, επαναλαμβάνουν το ίδιο ακριβώς μοτίβο συμπεριφοράς. Ο δικαιωματισμός τους είναι το μέλι μέσα στο οποίο κολυμπούν.
Γιατί ακόμα και στην ολική αποτυχία της επαγγελματικής ή σχεσιακή τους πορείας, με την απογοήτευση να κυριαρχεί μέσα τους, είναι ανίκανοι και απρόθυμοι τελικά να αναλάβουν την ευθύνη για τις αποτυχίες τους. Οι άλλοι πάντα θα φταίνε. Τους εξαπάτησαν και τους έκλεψαν αυτό που δικαιωματικά τους ανήκε. Ο φαύλος κύκλος του δικαιωματισμού.
Το χαρακτηριστικό του δικαιωματισμού δομείται συχνά από την παιδική ηλικία όταν στις παιδοκεντρικές οικογένειες δίνονται στα παιδιά όλα όσα ζητούν, χωρίς να μαθαίνουν πώς να τα κερδίζουν, χωρίς να μαθαίνουν ότι τίποτα δεν χαρίζεται αλλά διεκδικείται με έργο και προσπάθεια. Τα παιδιά οδηγούνται στο να αναπτύσσουν τον εγωισμό του δικαιωματισμού και περιμένουν την ίδια μεταχείριση από όλους όταν ενηλικιωθούν. Και εκεί αρχίζουν τα προβλήματα τους.
Ο δικαιωματισμός τιμωρεί αργά ή γρήγορα όσους τον υιοθετούν γιατί αγνοεί, υποτιμά και απαξιώνει την νοημοσύνη, και κυρίως την συναισθηματική νοημοσύνη των άλλων ανθρώπων.
Ο θαυμασμός και ο σεβασμός κερδίζονται. Είναι έπαθλο στον μαραθώνιο της ζωής και όχι δάφνινο στεφάνι από την εκκίνηση.