Αν είχατε ποτέ την απόκοσμη αίσθηση ότι υπάρχει μια παρουσία στο δωμάτιο ενώ ήσασταν σίγουροι ότι ήσασταν μόνοι, μπορεί να είστε απρόθυμοι να παραδεχτείτε ότι φαντάσματα πιθανόν να κυκλοφορούν στον χώρο σας. Και δικαίως.
Ίσως ήταν μια βαθιά εμπειρία που μπορείτε να μοιραστείτε ευχάριστα με τους άλλους. Ή -πιθανότατα- η αλήθεια είναι να βρίσκεται κάπου στη μέση. Αν δεν υπάρχει μια εξήγηση που θα βοηθήσει στην επεξεργασία της εμπειρίας, οι περισσότεροι άνθρωποι θα δυσκολευτούν να κατανοήσουν τι τους συνέβη. Αλλά τώρα η έρευνα δείχνει ότι αυτή η αιθέρια εμπειρία είναι κάτι που μπορούμε να καταλάβουμε, χρησιμοποιώντας επιστημονικά μοντέλα του νου, του σώματος και της σχέσης μεταξύ των δύο.
Μία από τις μεγαλύτερες μελέτες σχετικά με το θέμα πραγματοποιήθηκε πριν από το 1894. Η Εταιρεία Ψυχικής Έρευνας (SPR) δημοσίευσε την Απογραφή των Παραισθήσεων, μια έρευνα σε περισσότερους από 17.000 ανθρώπους στο Ηνωμένο Βασίλειο, τις ΗΠΑ και την Ευρώπη. Η έρευνα είχε στόχο να κατανοήσει πόσο συνηθισμένο ήταν για τους ανθρώπους να έχουν φαινομενικά αδύνατες επισκέψεις που προμήνυαν θάνατο.
Η SPR κατέληξε στο συμπέρασμα ότι τέτοιες εμπειρίες συνέβαιναν πολύ συχνά για να είναι τυχαίες (ένας στους 43 ανθρώπους που ερωτήθηκαν). Το 1886, η SPR δημοσίευσε το Phantasms of the Living. Αυτή η συλλογή περιλάμβανε 701 περιπτώσεις τηλεπάθειας, προαισθήσεων και άλλων ασυνήθιστων φαινομένων.
Για παράδειγμα, ο αιδεσιμότατος P H Newnham από το Devonport στο Πλύμουθ, είπε την ιστορία μιας επίσκεψης στη Νέα Ζηλανδία, όπου μια νυχτερινή παρουσία τον προειδοποίησε να μην συμμετάσχει σε ένα ταξίδι με πλοίο το επόμενο πρωί. Αργότερα έμαθε ότι όλοι στο ταξίδι είχαν πνιγεί.
Εκείνη την εποχή, τα φαντάσματα επικρίθηκαν ως αντιεπιστημονικά. Η απογραφή έγινε δεκτή με λιγότερο σκεπτικισμό, αλλά εξακολουθούσε να υφίσταται μεροληψία στις απαντήσεις -ποιος θα έκανε τον κόπο να απαντήσει σε μια τέτοια έρευνα εκτός από αυτούς που έχουν κάτι να πουν;
Όχι και τόσο… γλυκά όνειρα
Πολλές από τις εμπειρίες που συνέλεξε η SPR ακούγονται σαν υπναγωγία: παραισθησιακές εμπειρίες που συμβαίνουν στα όρια του ύπνου. Έχει προταθεί ότι αρκετές θρησκευτικές εμπειρίες που καταγράφηκαν τον 19ο αιώνα έχουν βάση στην υπναγωγία.
Οι παρουσίες έχουν μια ιδιαίτερα ισχυρή σχέση με την υπνική παράλυση, την οποία βιώνει περίπου το 7% των ενηλίκων τουλάχιστον μία φορά στη ζωή τους. Στην υπνική παράλυση, οι μύες μας παραμένουν παγωμένοι, σαν hangover από τον ύπνο REM, αλλά το μυαλό μας είναι ενεργό και ξύπνιο. Μελέτες έχουν δείξει ότι περισσότερο από το 50% των ατόμων με υπνική παράλυση αναφέρουν ότι έρχονται αντιμέτωποι με μία παρουσία.
Ενώ οι παρουσίες της βικτωριανής εποχής που τεκμηριώθηκαν από την SPR ήταν συχνά καλοήθεις ή παρηγορητικές, τα σύγχρονα παραδείγματα παρουσίας που προκαλείται από την υπνική παράλυση τείνουν να αποπνέουν κακία.
Οι κοινωνίες σε όλο τον κόσμο έχουν τις δικές τους ιστορίες για τις νυχτερινές παρουσίες – από τον Πορτογάλο «μικρό μοναχό με το τρυπημένο χέρι» (Fradinho da Mao Furada) που μπορούσε να διεισδύσει στα όνειρα των ανθρώπων, μέχρι τον Ogun Oru των Γιορούμπα στη Νιγηρία, που πιστεύεται ότι να είναι προϊόν των θυμάτων που έχουν υποστεί άγια.
Γιατί όμως μια εμπειρία όπως η παράλυση θα δημιουργούσε ένα αίσθημα παρουσίας; Μερικοί ερευνητές έχουν επικεντρωθεί στα συγκεκριμένα χαρακτηριστικά του ξυπνήματος σε μια τόσο ασυνήθιστη κατάσταση. Οι περισσότεροι άνθρωποι βρίσκουν την παράλυση ύπνου τρομακτική, ακόμη και χωρίς παραισθήσεις.
Το 2007, οι ερευνητές ύπνου J. Allen Cheyne και Todd Girard υποστήριξαν ότι αν ξυπνήσουμε παράλυτοι και ευάλωτοι, το ένστικτό μας θα μας έκανε να νιώθουμε ότι απειλούμαστε και το μυαλό μας θα γεμίσει το κενό. Αν είμαστε θήραμα, πρέπει να υπάρχει αρπακτικό.
Μια άλλη προσέγγιση είναι να εξετάσουμε τα κοινά σημεία μεταξύ των επισκέψεων στην υπνική παράλυση και άλλων τύπων αισθητής παρουσίας. Έρευνες των τελευταίων 25 ετών έχουν δείξει ότι οι παρουσίες δεν αποτελούν μόνο τακτικό μέρος του υπναγωγικού τοπίου, αλλά αναφέρθηκαν επίσης στη νόσο Πάρκινσον, την ψύχωση, τις επιθανάτιες εμπειρίες και το πένθος. Αυτό υποδηλώνει ότι είναι απίθανο να πρόκειται για συγκεκριμένο φαινόμενο του ύπνου.
Σύνδεση μυαλού-σώματος
Γνωρίζουμε από νευρολογικές περιπτωσιολογικές μελέτες και πειράματα διέγερσης εγκεφάλου ότι οι παρουσίες μπορούν να προκληθούν από σωματικά σημάδια.
Για παράδειγμα, το 2006 ο νευρολόγος Shahar Arzy και οι συνεργάτες του κατάφεραν να δημιουργήσουν μια «σκιώδη φιγούρα», την οποία αισθάνθηκε μια γυναίκα της οποίας ο εγκέφαλος διεγείρονταν ηλεκτρικά στην αριστερή κροταφοβρεγματική σύνδεση (TPJ). Η φιγούρα φαινόταν να αντικατοπτρίζει τη θέση του σώματος της γυναίκας –και το TPJ συνδυάζει πληροφορίες για τις αισθήσεις και το σώμα μας.
Μια σειρά πειραμάτων το 2014 έδειξε επίσης ότι η διατάραξη των αισθητηριακών προσδοκιών των ανθρώπων φαίνεται να προκαλεί ένα αίσθημα παρουσίας σε ορισμένους υγιείς ανθρώπους. Ο τρόπος με τον οποίο λειτουργεί η διαδικασία που χρησιμοποίησαν οι ερευνητές είναι να σας ξεγελάσει ώστε να νιώθετε σαν να αγγίζετε την πλάτη σας, συγχρονίζοντας τις κινήσεις σας με ένα ρομπότ ακριβώς πίσω σας.
Ο εγκέφαλός μας αντιλαμβάνεται τον συγχρονισμό συμπεραίνοντας ότι εμείς οι ίδιοι παράγουμε αυτή την αίσθηση. Στη συνέχεια, όταν αυτός ο συγχρονισμός διαταράσσεται -κάνοντας το ρομπότ να αγγίζει ελαφρώς μη συγχρονισμένα- οι άνθρωποι μπορούν ξαφνικά να αισθανθούν ότι υπάρχει ένα άλλο άτομο: ένα φάντασμα μέσα στο μηχάνημα. Η αλλαγή των αισθητηριακών προσδοκιών της κατάστασης προκαλεί κάτι σαν παραίσθηση.
Αυτή η λογική θα μπορούσε επίσης να ισχύει σε μια κατάσταση όπως η υπνική παράλυση. Όλες οι συνήθεις πληροφορίες μας για το σώμα και τις αισθήσεις μας διαταράσσονται σε αυτό το πλαίσιο, οπότε ίσως δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι μπορεί να νιώθουμε ότι υπάρχει κάτι «άλλο» εκεί μαζί μας. Μπορεί να νιώθουμε ότι είναι μια άλλη παρουσία, αλλά στην πραγματικότητα, είμαστε εμείς.
Σε έρευνα του Ben Alderson-Day, αναπληρωτή καθηγητής Ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο Durham το 2022, ο επιστήμονας προσπάθησε να εντοπίσει τις ομοιότητες στις παρουσίες από κλινικές αναφορές, πνευματική πρακτική και αθλήματα αντοχής (τα οποία είναι ευρέως γνωστά για την παραγωγή μιας σειράς παραισθησιολογικών φαινομένων, συμπεριλαμβανομένης της παρουσίας).
Σε όλες αυτές τις καταστάσεις, πολλές πτυχές της αίσθησης μιας παρουσίας ήταν πολύ παρόμοιες: Για παράδειγμα, το υποκείμενο ένιωθε ότι η παρουσία ήταν ακριβώς πίσω του. Οι παρουσίες που σχετίζονται με τον ύπνο περιγράφηκαν και από τις τρεις ομάδες, αλλά το ίδιο και οι παρουσίες που οδηγήθηκαν από συναισθηματικούς παράγοντες, όπως η θλίψη και το πένθος.
Παρά τις από αιώνων καταβολές της, η επιστήμη της αισθητής παρουσίας έχει πραγματικά μόλις αρχίσει. Τελικά, η επιστημονική έρευνα μπορεί να μας δώσει μια γενική εξήγηση ή μπορεί να χρειαζόμαστε πολλές θεωρίες για να εξηγήσουμε όλα αυτά τα παραδείγματα παρουσίας.
Αλλά οι «επισκέψεις» που περιέγραψαν οι άνθρωποι στο Phantasms of the Living δεν είναι φαντάσματα μιας περασμένης εποχής. Εάν δεν έχετε ακόμα αυτή την ανησυχητική εμπειρία, πιθανότατα γνωρίζετε κάποιον που την έχει.