Θα μπορούσε η τεχνητή νοημοσύνη να συμβάλλει στην εγκυρότερη διάγνωση και την αποτελεσματικότερη θεραπευτική αντιμετώπιση σοβαρών προβλημάτων ψυχικής υγείας; Την απάντηση δίνει σε άρθρο του ο Ευρωβουλευτής και Ψυχίατρος Στέλιος Κυμπουρόπουλος.
Η ψυχική υγεία των Ευρωπαίων πολιτών επηρεάστηκε αποδεδειγμένα από τις επαναλαμβανόμενες κοινωνικο-οικονομικές μεταβολές των τελευταίων δεκαετιών (ΟΟΣΑ 2021). Ωστόσο και παρά τις συστηματικές προσπάθειες των παρόχων υπηρεσιών και των επαγγελματιών ψυχικής υγείας να ανταποκριθούν στην αυξημένη ζήτηση, αρκετοί άνθρωποι συνεχίζουν ακόμη και σήμερα να μην λαμβάνουν τις απαραίτητες υποστηρικτικές υπηρεσίες για τη φροντίδα της ψυχικής τους υγείας (Health at a Glance: Europe 2022).
Την ίδια στιγμή, ο ψηφιακός κόσμος και οι νέες τεχνολογίες καταλαμβάνουν όλο και μεγαλύτερο μέρος της προσωπικής, επαγγελματικής και κοινωνικής μας ζωής, αφού υπολογίζεται, ότι περίπου το 58,7% του παγκόσμιου πληθυσμού έχει σήμερα πρόσβαση στα social media και ότι περίπου 3,5 δισεκατομμύρια άνθρωποι χρησιμοποιούν smartphone (Côrte-Real et al., 2023).
Ψηφιακές τεχνολογίες και προαγωγή της ψυχικής υγείας
Άραγε θα μπορούσαν οι ψηφιακές τεχνολογίες να αξιοποιηθούν προς όφελος της υγείας μας και δη με στόχο την προαγωγή της ψυχικής μας υγείας; Προς το παρόν, η τεχνητή νοημοσύνη χρησιμοποιείται ήδη με σκοπό την ταχύτερη ανίχνευση, την βαθύτερη κατανόηση και την αποτελεσματικότερη θεραπευτική αντιμετώπιση σοβαρών προβλημάτων υγείας, όπως οι καρδιαγγειακές παθήσεις, ο διαβήτης και ορισμένοι τύποι καρκίνου.
Παρά την ευρεία σημασιολογική χρήση του, ο όρος της «τεχνητής νοημοσύνης» (Artificial Intelligence – AI) αναφέρεται κυρίως στην ικανότητα ορισμένων «ευφυών» υπολογιστικών συστημάτων να εκτελούν περίπλοκες γνωστικές διεργασίες, παρόμοιες με αυτές των ανθρώπων, όπως η μάθηση, η επίλυση προβλημάτων, η δημιουργία προτύπων και η πρόβλεψη.
Θα μπορούσε ποτέ άραγε η τεχνητή νοημοσύνη με βάση τις συγκεκριμένες ιδιότητές της να συμβάλλει στην εγκυρότερη διάγνωση, καθώς και στην αποτελεσματικότερη θεραπευτική αντιμετώπιση ορισμένων σοβαρών προβλημάτων ψυχικής υγείας, όπως το άγχος, η κατάθλιψη, η ψύχωση και οι διαταραχές μνήμης; Οι απαντήσεις των ειδικών είναι καταφατικές και μάλιστα, μοιάζουν ιδιαίτερα ενθαρρυντικές.
Όπως εξηγεί ο D’Alfonso (2020) σε πρόσφατο άρθρο του στο επιστημονικό περιοδικό «Current Opinion in Psychology», η τεχνητή νοημοσύνη έχει τη δυνατότητα όχι μόνο να «διαβάζει» αλλά και να «προβλέπει» πολύ σημαντικές πτυχές της ψυχικής μας υγείας. Για παράδειγμα, ο τρόπος που αλληλοεπιδρούμε στα social media, ο ρυθμός με τον οποίο πληκτρολογούμε ή σύρουμε την οθόνη του κινητού μας, ο αριθμός των εξερχόμενων κλήσεων και των μηνυμάτων μας, το λεξιλόγιο, η σύνταξη ή ακόμα και ο τόνος της φωνής μας, εφόσον αναλυθούν μέσω κατάλληλων συστημάτων, μπορούν να αποκαλύψουν εξαιρετικά λεπτομερείς πληροφορίες γύρω από τη νοημοσύνη, την προσωπικότητα, την συναισθηματική μας κατάσταση ή ακόμα και την μελλοντική μας συμπεριφορά.
Σε σχετική Έκθεσή με τίτλο «Report on Digitalisation in Mental Health» ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Mental Health Europe τόνισε, ότι ο τομέας της ψυχικής υγείας θα μπορούσε να επωφεληθεί τα μέγιστα από τις ευκαιρίες που προσφέρει η τεχνητή νοημοσύνη στις μέρες μας, κυρίως μέσα από την ανάπτυξη πρωτοπόρων υπηρεσιών τηλεϊατρικής, καθώς και μέσα από τη δημιουργία καινοτόμων ψηφιακών εφαρμογών πληροφόρησης και υποστήριξης.
Όπως αναφέρει ο Δρ. Schueller, Εκτελεστικός Διευθυντής του Οργανισμού «One Mind PsyberGuide», τα σύγχρονα «chatbots» (εικονικοί βοηθοί) καθώς και οι εφαρμογές αυτοβοήθειας ψυχικής υγείας σήμερα απαριθμούν τουλάχιστον 10.000 – 20.000 και έχουν ήδη αρχίσει να προσεγγίζουν προβλήματα ψυχικής υγείας, όπως το άγχος, η κατάθλιψη και ο αυτισμός.
Παρόλο που τα ψηφιακά αυτά εργαλεία δεν προορίζονται για να αντικαταστήσουν τους ανθρώπινους θεραπευτές, φαίνεται, ότι μέσα από τις σύντομες αλληλεπιδράσεις και τον εικονικό διάλογο που προσφέρουν, καταφέρνουν να λειτουργήσουν ιδιαίτερα υποστηρικτικά για ορισμένους χρήστες.
Δεδομένων αυτών, εκτιμάται, ότι η σύνδεση τεχνητής νοημοσύνης και ψυχικής υγείας ενδεχομένως θα μπορούσε να διευκολύνει την πρόσβαση μεγαλύτερου αριθμού πολιτών σε υπηρεσίες φροντίδας, να συμβάλλει στην προληπτική πληροφόρηση και υποστήριξη ενός ευρύτερου κοινού, καθώς και να αξιοποιηθεί υπό όρους ανωνυμίας σε ποικίλα εκπαιδευτικά και εργασιακά πλαίσια.
Ρυθμιστικό πλαίσιο χρήσης της τεχνητής νοημοσύνης
Μία σχετική πρώτη προσπάθεια διάδοσης των ψηφιακών υπηρεσιών ψυχικής υγείας στην Ευρώπη αποτέλεσε και το χρηματοδοτούμενο από Ευρωπαϊκούς πόρους έργο «eMEN» (e-Mental Health Innovation and Transnational Implementation Platform North-West Europe), που μεταξύ άλλων επεσήμανε την ανάγκη για τη δημιουργία ενός κοινού νομοθετικού και ρυθμιστικού πλαισίου δράσης μεταξύ των κρατών-μελών της ΕΕ αναφορικά με τους όρους και τις προδιαγραφές χρήσης της τεχνητής νοημοσύνης.
Αυτό ήταν, μάλιστα, κι ένα από τα πιο σημαντικά «κενά», που πρόσφατα επιχείρησε να καλύψει ο νέος προτεινόμενος Ευρωπαϊκός Κανονισμός γύρω από την Τεχνητή Νοημοσύνη (EU AI Act) από την πλευρά του Ευρωκοινοβουλίου, ο οποίος δημοσιεύτηκε στις 14 Ιουνίου 2023. Ο εν λόγω Κανονισμός προσπάθησε να θέσει τους πρώτους κανόνες, που θα διασφαλίζουν, ότι η τεχνολογία της τεχνητής νοημοσύνης θα αναπτύσσεται και θα χρησιμοποιείται από εδώ και στο εξής στην Ευρώπη, διατηρώντας απόλυτο σεβασμό προς τα δικαιώματα και τις αξίες της ΕΕ.
Την ίδια στιγμή, σε πρόσφατη εκδήλωση του ΠΟΥ με τίτλο «Big Data Analytics and AI in Mental Health», ειδικοί εμπειρογνώμονες τόνισαν, ότι παρόλο που η εφαρμογή της τεχνητής νοημοσύνης στο χώρο της ψυχικής υγείας αποτελεί μία πολλά υποσχόμενη πρωτοβουλία, στην πραγματικότητα η αξιοποίησή της προϋποθέτει την ορθή επεξεργασία μεγάλου όγκου δεδομένων και τη χρήση σύνθετων στατιστικών προγραμμάτων, γεγονός, που αν δεν επιτελεστεί σωστά, μπορεί να οδηγήσει σε μεροληψία και σε ανακριβή αποτελέσματα.
Όπως επεσήμανε ο Περιφερειακός Σύμβουλος Ψηφιακών Δεδομένων του ΠΟΥ Ευρώπης Δρ. Novillo-Ortiz «παρατηρείται μία εξαιρετικά ταχεία προώθηση των νέων μοντέλων τεχνητής νοημοσύνης, χωρίς ακόμη να έχουμε καταφέρει να αξιολογήσουμε τη βιωσιμότητά τους στον πραγματικό κόσμο».
Πράγματι, στη σχετική Έκθεσή του ο Οργανισμός Mental Health Europe εξήγησε, ότι εκτός από τον φόβο της διαρροής ευαίσθητων προσωπικών δεδομένων, μία από τις βασικές προκλήσεις, που φαίνεται να αντιμετωπίζει ο τομέας της ψυχικής υγείας είναι ο κίνδυνος του ψηφιακού αποκλεισμού όσων δεν διαθέτουν πρόσβαση ή την ικανότητα να χρησιμοποιήσουν αυτές τις νέες ψηφιακές τεχνολογίες.
Σημαντικοί προβληματισμοί
Παράλληλα, ορισμένοι ακόμη σημαντικοί προβληματισμοί αφορούν τη δυσκολία να αξιολογήσει κανείς πότε ενδείκνυται η πιο προσωποποιημένη έναντι της ψηφιακής φροντίδας, τον κίνδυνο η στενή σχέση ανθρώπου-νέων τεχνολογιών να οδηγήσει σε περαιτέρω αποστασιοποίηση των ανθρώπινων σχέσεων και τέλος, το φόβο μήπως οι διαδικασίες αυτές ενισχύσουν μελλοντικά την «ατομικιστική» οπτική γύρω από τη φύση των προβλημάτων ψυχικής υγείας, με αποτέλεσμα να παραμεριστούν σταδιακά πλήρως οι κοινωνικές συνιστώσες αυτών των ζητημάτων.
Ολοκληρώνοντας, καθίσταται σαφές, ότι οι ψηφιακές τεχνολογίες από μόνες τους δεν αποτελούν ούτε κίνδυνο αλλά ούτε και ευκαιρία για τον κλάδο της ψυχικής υγείας.
Αυτό που αναμένεται να καθορίσει τον προσανατολισμό της τεχνητής νοημοσύνης είναι κυρίως ο τρόπος με τον οποίο θα χρησιμοποιηθεί. Για το λόγο αυτό, είναι σημαντικό η ψηφιοποίηση να μην γίνεται αντιληπτή ως «αυτοσκοπός» από τους ειδικούς, αλλά ως ένα «όχημα», που προορίζεται για να καλύψει πραγματικές ανθρώπινες ανάγκες αλλά και για να προάγει την κοινωνική ευημερία.