Πώς μπορούν οι νέες επιστημονικές ανακαλύψεις και απλές αλλαγές στον τρόπο ζωής να μειώσουν τον κίνδυνο Αλτσχάιμερ; Το 2024 έφερε επαναστατικές θεραπείες και χρήσιμες οδηγίες για την πρόληψη και διαχείριση της άνοιας.
Μπορεί να μην υπάρχει ακόμη θεραπεία για τη νόσο Αλτσχάιμερ, μία από τις κύριες αιτίες θανάτου στις περισσότερες ανεπτυγμένες χώρες, αλλά το 2024 έφερε μια σειρά από σημαντικές ανακαλύψεις. Αυτές περιλαμβάνουν φάρμακα που μειώνουν τις ανώμαλες πρωτεΐνες στον εγκέφαλο που συνδέονται με τη νόσο, αιματολογικές εξετάσεις που επιτρέπουν ταχύτερη και πιο ακριβή διάγνωση, καθώς και αυξανόμενα στοιχεία ότι συγκεκριμένες αλλαγές στον τρόπο ζωής μπορούν να μειώσουν τον κίνδυνο Αλτσχάιμερ έως και 50%.
Ο Ιρλανδός γηρίατρος Καθηγητής Seán Kennelly, επιστημονικός υπεύθυνος της Κλινικής Αξιολόγησης Μνήμης στο Πανεπιστημιακό Νοσοκομείο Tallaght, συμφωνεί ότι αυτές είναι «πολύ συναρπαστικές» εξελίξεις. Προσπαθεί να αποφεύγει τις υπερβολές. «Πάντα έχω στο μυαλό μου ότι υπάρχουν άνθρωποι που ζουν και φροντίζουν κάποιον με άνοια τώρα – βρίσκονται σε ένα στάδιο όπου αυτές οι θεραπείες πιθανότατα δεν θα είναι αποτελεσματικές», δήλωσε σύμφωνα με το The Irish Times.
Σημαντική ανακάλυψη για το Αλτσχάιμερ: Δεν είναι νόσος του εγκεφάλου – Από ποια διαταραχή ξεκινά
Αυτές οι σημαντικές εξελίξεις μας φέρνουν πιο κοντά στην αναστροφή της νόσου Αλτσχάιμερ, ενώ συνεχίζουν να εμφανίζονται στοιχεία ότι κάτι τόσο απλό όσο η υιοθέτηση ενός υγιεινού τρόπου ζωής μπορεί να αντιστρέψει τα συμπτώματα της νόσου.
Νέα φάρμακα και εξετάσεις: Η επιστήμη αλλάζει τα δεδομένα
Η μεγαλύτερη είδηση για τον Kennelly είναι η έγκριση του πρώτου φαρμάκου για τη θεραπεία της νόσου Αλτσχάιμερ εδώ και 20 χρόνια. «Τελειώσαμε τη χρονιά με τη σύσταση του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Φαρμάκων (EMA) για το Lecanemab. Αυτό είναι το πρώτο φάρμακο που ξέρουμε ότι απομακρύνει την υπεύθυνη πρωτεΐνη – την αμυλοειδή – η οποία προκαλεί τη νόσο Αλτσχάιμερ».
Διαφέρει από τις πρώιμες θεραπείες που είναι γνωστές ως ενισχυτές γνωστικής λειτουργίας. «Δεν άλλαζαν την πορεία της νόσου. Απλώς βοηθούσαν στα συμπτώματα για μικρό χρονικό διάστημα σε έναν μικρό αριθμό ατόμων». Μπαίνουμε σε μια «νέα εποχή χημειοθεραπείας», όπου η αντιμετώπιση αρχίζει να μοιάζει με αυτήν της θεραπείας του καρκίνου, εξηγεί.
«Πρόκειται για έγκαιρη και συγκεκριμένη διάγνωση, και έχουμε νέες εξετάσεις που μας βοηθούν να διαγνώσουμε τη νόσο Αλτσχάιμερ… και στη συνέχεια τη χορήγηση φαρμάκων σε πρώιμα στάδια της νόσου, επειδή αυτές οι πρωτεΐνες συσσωρεύονται στον εγκέφαλο 15 με 20 χρόνια πριν εμφανιστούν κλινικά συμπτώματα».
Η ΕΕ πρόκειται να αποφασίσει για την άδεια κυκλοφορίας του Lecanemab. Ακολουθεί η διαδικασία κάλυψης από δημόσια ασφάλιση σε εθνικό επίπεδο, με τη διαδικασία του Health and Safety Executive (HSE) να αναμένεται να ολοκληρωθεί μέσα σε ένα χρόνο. Οι αναλύσεις δείχνουν ότι το 10 % των ατόμων που περνούν από την κλινική μνήμης κάθε χρόνο θα επωφεληθούν.
«Αυτά τα φάρμακα είναι όπως οι πρώτες χημειοθεραπείες για τον καρκίνο. Είναι πιο επικίνδυνα από όσο θα θέλαμε και λιγότερο αποτελεσματικά από όσο θα θέλαμε». Το Lecanemab χορηγείται μέσω ενδοφλέβιας έγχυσης κάθε δύο εβδομάδες. Το Donanemab, που σύντομα θα αξιολογηθεί από τον European Medicines Agency (EMA), είναι μηνιαία έγχυση. Σύντομα, οι υποδόριες ενέσεις μπορεί να κάνουν τις εγχύσεις περιττές.
Η εποχή στοχευμένης αντιμετώπισης αυτών των πρωτεϊνών σε πρώιμο στάδιο, ώστε να ελαχιστοποιηθεί ο κίνδυνος εξέλιξης της νόσου Αλτσχάιμερ, έχει ξεκινήσει. Η προοπτική να γίνει η νόσος μια διαχειρίσιμη κατάσταση, όπως ο HIV ή ο διαβήτης, είναι πολύ πραγματική. «Πριν από πέντε χρόνια, αυτό ήταν σχεδόν αδιανόητο», λέει ο Kennelly.
«Καθώς αυτά τα νέα φάρμακα γίνονται διαθέσιμα για άτομα με λίγα ή καθόλου συμπτώματα, περισσότεροι άνθρωποι σε αυτό το πιο ήπιο στάδιο θα αρχίσουν να εμφανίζονται», εξηγεί – κάτι που θα αυξήσει το ποσοστό του 10%.
Από το 2016, η κλινική διενεργεί περισσότερες από 200 εξετάσεις οσφυονωτιαίας παρακέντησης (CSF) ετησίως, αναισθητοποιώντας το κατώτερο σημείο της πλάτης, εξάγοντας εγκεφαλονωτιαίο υγρό και μετρώντας τις πρωτεΐνες αμυλοειδούς και ταυ – τις υπεύθυνες πρωτεΐνες – που αποτελούν την κύρια μέθοδο οριστικής διάγνωσης.
Αναμένει ότι μια αιματολογική εξέταση θα είναι διαθέσιμη μέσα σε δύο χρόνια. Οι νέες εξετάσεις αίματος θα παρέχουν την ίδια ακρίβεια με την εξέταση CSF και τις πιο προηγμένες απεικονιστικές εξετάσεις. Μια αιματολογική εξέταση, που ονομάζεται pTau217, φαίνεται εξίσου ακριβής με την εξέταση CSF ή τις σαρώσεις ποζιτρονικής τομογραφίας (PET) αμυλοειδούς.
Ο FDA στις ΗΠΑ έχει ήδη εγκρίνει κάποιες από αυτές τις εξετάσεις, ενώ αιτήσεις έχουν υποβληθεί στον EMA. Είναι πολύ πιο εύκολες, ενώ μια σάρωση PET που κοστίζει 2.500 ευρώ δεν είναι τόσο επιτυχής και απαιτεί ακτινοβολία. Όπως με τη θεραπεία του καρκίνου, πρέπει να έχεις «ακριβή ζωτικά σημεία» για να ξεκινήσεις τη χημειοθεραπεία.
«Γι’ αυτό αυτές οι δύο κατευθύνσεις της καλύτερης διάγνωσης και των καλύτερων θεραπευτικών δυνατοτήτων είναι αυτό που προκαλεί τόσο ενθουσιασμό για αυτό που είναι στον ανεπτυγμένο κόσμο πιθανότατα η κύρια αιτία ασθένειας καθώς γερνάμε». Η καλύτερη διαχείριση της άνοιας θα φέρει ευρείας κλίμακας οφέλη, προβλέπει ο Kennelly.
«Η άνοια είναι ο κοινός παρανομαστής της ευθραυστότητας καθώς γερνάμε. Είναι ο κύριος παράγοντας που προβλέπει ότι κάποιος θα έχει δυσκολία να διαχειριστεί τη ζωή του στο σπίτι. Είναι ο κύριος λόγος που οι άνθρωποι καταλήγουν σε γηροκομεία, που οι άνθρωποι πέφτουν όταν γερνούν, που έχουν ακράτεια».
Το προσδόκιμο ζωής κάποιου που γεννήθηκε το 2021 είναι περίπου 105 έτη με βάση τα τρέχοντα στοιχεία «αλλά έχουμε αυτό το χάσμα υγείας μεταξύ του χρόνου που οι άνθρωποι είναι υγιείς και του χρόνου που ζουν» – και η κύρια αιτία σήμερα είναι η άνοια. «Αυτό που γνωρίζουμε είναι ότι ένας 80χρονος σήμερα έχει 40 % λιγότερες πιθανότητες να εμφανίσει ή να έχει άνοια από έναν 80χρονο πριν από 40 χρόνια. Αλλά έχουμε πλέον πολύ περισσότερους 80χρονους».
Παρόλο που η καινοτομία προχωρά γρήγορα, πολλές εφαρμογές βρίσκονται ακόμη σε αρχικά στάδια στον πραγματικό κόσμο, λέει η Ιρλανδή Dr Laura O’Philbin, υπεύθυνη ερευνών και πολιτικής στην Alzheimer Society of Ireland. «Μέσα σε αυτόν τον ενθουσιασμό, πρέπει επίσης να θυμόμαστε τους 64.000 ανθρώπους που ήδη ζουν με άνοια στην Ιρλανδία, οι οποίοι χρειάζονται υπηρεσίες και υποστήριξη για να ζήσουν όσο το δυνατόν καλύτερα για όσο το δυνατόν περισσότερο», προσθέτει.
Αλτσχάιμερ: Ποιο αιθέριο έλαιο μπορεί να συμβάλει στην πρόληψη της άνοιας
«Κανείς δεν σταματά να αγωνίζεται για να βρεθούν καλύτερες θεραπείες για ανθρώπους με προχωρημένα συμπτώματα», δηλώνει ο Kennelly, αλλά τα περισσότερα από τα καλά νέα φέτος και οι περισσότερες από αυτές τις νέες θεραπείες επικεντρώνονται σε εκείνους που δεν έχουν σημαντικά συμπτώματα.
Συχνά αναφέρει ότι «αυτό είναι το καλύτερο νέο που οι άνθρωποι δεν ήξεραν ότι χρειάζονταν, γιατί πολλοί από εκείνους που πιθανώς θα ωφεληθούν δεν ξέρουν ότι αυτές οι πρωτεΐνες συσσωρεύονται στον εγκέφαλό τους – και δεν έχουν συμπτώματα αυτή τη στιγμή».
Αλλαγές στον τρόπο ζωής για μείωση του κινδύνου Αλτσχάιμερ
Η σημασία των απλών αλλαγών στον τρόπο ζωής για τη μείωση του κινδύνου άνοιας, και της πιο κοινής της μορφής, της νόσου Αλτσχάιμερ, δεν ήταν ποτέ τόσο πειστική, αλλά η ποικιλία των συμβουλών μπορεί να φαίνεται συντριπτική. «Περίπου 40 με 50 % του συνολικού μας κινδύνου να αναπτύξουμε άνοια είναι τροποποιήσιμος. Άρα οι άνθρωποι έχουν τη δύναμη να αλλάξουν αυτόν τον κίνδυνο», λέει ο Kennelly.
Ευτυχώς, η Lancet Commission on Dementia παρέχει σαφήνεια. Συγκεντρώνει 27 από τους κορυφαίους ειδικούς άνοιας στον κόσμο για να συνοψίσει τα στοιχεία και να ενημερώσει τις συμβουλές. Η τελευταία της έκθεση, που δημοσιεύθηκε τον Ιούλιο, επιβεβαίωσε ότι σχεδόν οι μισές περιπτώσεις άνοιας παγκοσμίως μπορούν να προληφθούν ή να καθυστερήσουν.
Η διαπίστωση ότι πολύ περισσότερες περιπτώσεις μπορούν να αποφευχθούν ή να καθυστερήσουν από ό,τι πιστευόταν προηγουμένως ήταν συγκλονιστική. Οι τροποποιήσιμοι παράγοντες κινδύνου, ξεκινώντας από την παιδική ηλικία και συνεχίζοντας καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής, θα μπορούσαν να αποτρέψουν ή να καθυστερήσουν το 45% των περιπτώσεων άνοιας, ακόμη και καθώς οι άνθρωποι ζουν περισσότερο, κατέληξε η έκθεση.
Ο υγιής τρόπος ζωής που περιλαμβάνει τακτική άσκηση, αποχή από το κάπνισμα, γνωστική δραστηριότητα στη μέση ηλικία – ακόμα και εκτός επίσημης εκπαίδευσης – και αποφυγή υπερβολικής κατανάλωσης αλκοόλ μπορούν να μειώσουν τον κίνδυνο, αλλά και να καθυστερήσουν την εμφάνιση της άνοιας.
«Υπάρχουν πολλά περισσότερα που εκατομμύρια άνθρωποι θα μπορούσαν και θα έπρεπε να κάνουν για να μειώσουν τον κίνδυνο άνοιας. Πολλοί πιστεύουν παγκοσμίως ότι η άνοια είναι αναπόφευκτη, αλλά δεν είναι», δήλωσε η Βρετανή και βασική συγγραφέας Καθηγήτρια Gill Livingston.
Λιγότερο γνωστοί και νέοι παράγοντες για άνοια και Αλτσχάιμερ
Υπάρχουν ισχυρότερα στοιχεία ότι μεγαλύτερη έκθεση σε παράγοντες κινδύνου έχει μεγαλύτερη επίδραση, αλλά δείχνουν ότι ποτέ δεν είναι πολύ νωρίς ή πολύ αργά για να ενεργήσουμε. Η έκθεσή τους προσθέτει δύο παράγοντες κινδύνου που σχετίζονται με το 9 % των περιπτώσεων άνοιας. Περίπου το 7 % των περιπτώσεων συνδέονται με υψηλή χοληστερόλη χαμηλής πυκνότητας (LDL) στη μέση ηλικία, περίπου από την ηλικία των 40, ενώ το 2 % των περιπτώσεων αποδίδεται σε μη θεραπευμένη απώλεια όρασης αργότερα στη ζωή.
Οι νέοι αυτοί παράγοντες κινδύνου προστίθενται σε 12 που είχαν εντοπιστεί το 2020. Περιλαμβάνουν χαμηλά επίπεδα εκπαίδευσης, απώλεια ακοής, υψηλή αρτηριακή πίεση, κάπνισμα, παχυσαρκία, κατάθλιψη, σωματική αδράνεια, διαβήτη, υπερβολική κατανάλωση αλκοόλ, τραυματική εγκεφαλική βλάβη, ατμοσφαιρική ρύπανση και κοινωνική απομόνωση.
Η ηλικία και η γενετική, ωστόσο, παραμένουν οι μεγαλύτεροι παράγοντες κινδύνου για την άνοια, ενώ οι γυναίκες είναι πιο πιθανό να αναπτύξουν τη νόσο. Ο Kennelly διευθύνει την πρώτη κλινική εγκεφαλικής υγείας στην Ιρλανδία για άτομα με ήπια συμπτώματα μνήμης, η οποία βοηθά με αλλαγές στη συμπεριφορά παρέχοντας υποδομές υποστήριξης.
«Πώς να ασκείσαι; Ποια είναι η καλύτερη διατροφή; Πώς να βελτιώσεις το κοινωνικό σου κύκλο; Ελέγχουμε την όραση και την ακοή τους. Η κλινική υπογραμμίζει τη συνολική δυνατότητα πρόληψης της άνοιας». Εξηγώντας το στους ασθενείς, συγκρίνει την προσέγγιση με τα SSIAs – το σύστημα αποταμίευσης όπου το κράτος ενίσχυε τις καταθέσεις των ατόμων – «καθώς η επένδυση αργότερα προσφέρει και φέρνει καλύτερη απόδοση. Γνωρίζουμε ότι κάνοντάς το αργότερα στη ζωή, έχεις πραγματικά ενισχυμένο αποτέλεσμα, γιατί ο κίνδυνός σου είναι πολύ μεγαλύτερος».
«Το να κάνει κάποιος όλα τα σωστά πράγματα στα 40 του είναι καλό… αν όμως σταματήσεις στα 50, εξακολουθείς να “συσσωρεύεις” κίνδυνο σε εκείνο το στάδιο, ενώ αν καταφέρουμε πραγματικά να κάνουμε τους ανθρώπους στα 60 τους να ασκούνται περισσότερο, να έχουν καλύτερη δίαιτα, κοινωνικές επαφές, να ελέγχουν την όραση και την ακοή τους».
Η απώλεια ακοής είναι ένας μεγάλος παράγοντας κινδύνου, υπογραμμίζει ο Kennelly. «Και οι άνθρωποι δεν το αντιλαμβάνονται, γιατί ο εγκέφαλός τους πάντα τους λέει ότι η ακοή τους είναι εντάξει. Δεν μπορείς να ακούσεις αυτό που δεν έχεις ακούσει. Οπότε πρέπει να γίνουν αυτοί οι έλεγχοι επίσημα από τρίτους».
Άνοια: Πώς η μουσικοθεραπεία ενισχύει τον εγκέφαλο και βοηθά τους ασθενείς
Υπάρχουν επίσης «πολύ ισχυρά στοιχεία» για μείωση του κινδύνου εμφάνισης άνοιας κατά 40% με το εμβόλιο για τον έρπη ζωστήρα, προσθέτει – το ίδιο ισχύει και για το εμβόλιο της γρίπης. Μειώνοντας την ανοσοποιητική ή φλεγμονώδη απόκριση στο σώμα, ο εμβολιασμός φαίνεται να είναι πολύ αποτελεσματικός στη μείωση του κινδύνου, αν και η επίδραση δεν είναι πλήρως κατανοητή.
Πηγές: The Irish Times, NIH (1), NIH (2), Nature