Déjà vu ή Jamais vu; Αυτά τα δύο αντίθετα φαινόμενα, περιγράφουν πώς ο εγκέφαλος αντιλαμβάνεται κάποιες εμπειρίες σαν να τις έχει ήδη ζήσει ή σαν να μην υπήρξαν ποτέ.
Η επανάληψη έχει μια περίεργη σχέση με το μυαλό. Για παράδειγμα το déjà vu, όταν λανθασμένα πιστεύουμε ότι έχουμε βιώσει ξανά μια νέα κατάσταση. Το déjà vu είναι ένα παράθυρο στη λειτουργία του συστήματος μνήμης μας.
Έρευνα διαπίστωσε ότι το φαινόμενο προκύπτει όταν το τμήμα του εγκεφάλου που ανιχνεύει την εξοικείωση αποσυγχρονίζεται με την πραγματικότητα. «Το Déjà vu είναι το σήμα που σας ειδοποιεί, ένας τύπος «έλεγχος δεδομένων» για το σύστημα μνήμης», λέει ο Chris Moulin, Ph.D., ερευνητής μνήμης στο Εργαστήριο Ψυχολογίας και Νευρογνωσίας στο Πανεπιστήμιο Grenoble Alpes στη Γαλλία.
Τι είναι το déjà vu και τι το jamais vu;
Déjà vu σημαίνει στα γαλλικά «αυτό το έχω ξαναζήσει». Έτσι ονομάζεται η έντονη αίσθηση που νιώθουμε πως, ένα γεγονός που βιώνουμε ή βλέπουμε αυτή τη στιγμή για πρώτη φορά, έχει επαναληφθεί στο παρελθόν. Συνήθως αυτή η εμπειρία συνοδεύεται από μια αίσθηση οικειότητας καθώς και το αίσθημα ότι «κάτι δεν πάει καλά».
Στο déjà vu δεν ενεργοποιούνται περιοχές του εγκεφάλου που σχετίζονται με τη μνήμη, όπως ο ιππόκαμπος αλλά ο μετωπιαίος λοβός, περιοχή, που συνήθως εμπλέκεται στη λήψη αποφάσεων. Η επιστημονική εξήγηση του φαινομένου πιθανώς είναι ότι καθώς οι μετωπιαίες περιοχές καταγράφουν τις μνήμες και τις ξαναπαίζουν ψάχνοντας για σφάλματα, ενεργοποιούνται όταν εντοπίζουν κάποιο λάθος.
Οι άνθρωποι που δεν βιώνουν déjà vu μπορεί να έχουν καλύτερο σύστημα μνήμης. Εάν δεν κάνουν σφάλματα μνήμης, δεν υπάρχει έναυσμα για déjà vu.
Το αντίθετο του déjà vu είναι το jamais vu. Σημαίνει στα γαλλικά «δεν το έχω δει ποτέ». Το jamais vu μπορεί να σημαίνει ότι κοιτάξατε ένα γνωστό σας πρόσωπο και ξαφνικά δεν το αναγνωρίσατε ή σας φάνηκε άγνωστο, ή δεν αναγνωρίσατε ένα οικείο μέρος ή μία λέξη. Οι μουσικοί το παθαίνουν συχνά.
Αυτή η εμπειρία είναι ακόμα πιο σπάνια από το déjà vu και ίσως πιο ασυνήθιστη και ανησυχητική. Έχει συνδεθεί πολλές φορές με συγκεκριμένους τύπους αφασίας, και επιληψίας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ακραίας μορφής του φαινομένου είναι όταν ο ασθενής αντιμετωπίζει ένα οικείο πρόσωπο ως σωσία ή απατεώνα.
Ο μηχανισμός των φαινομένων
Στην έρευνα, η οποία κέρδισε το βραβείο Ig Nobel, οι επιστήμονες ερεύνησαν τον μηχανισμό πίσω από το φαινόμενο. Οι ερευνητές δεν γνωρίζουν πολλά για το jamais vu και αυτός ήταν ο βασικός σχεδιασμός των πειραμάτων τους.
Στο πρώτο πείραμα, 94 προπτυχιακοί φοιτητές περνούσαν το χρόνο τους γράφοντας επανειλημμένα την ίδια λέξη. Το έκαναν με δώδεκα διαφορετικές λέξεις οι οποίες κυμαίνονταν από τις συνηθισμένες, όπως «πόρτα», έως λιγότερο κοινές, όπως «σπαθί».
Ζήτησαν από τους συμμετέχοντες να αντιγράψουν τη λέξη όσο το δυνατόν γρηγορότερα, αλλά τους επέτρεψαν να σταματήσουν και τους έδωσαν μερικούς λόγους για τους οποίους μπορεί να σταματήσουν να αισθάνονται περίεργα, να βαριούνται ή να πονάει το χέρι τους.
Η διακοπή ήταν η πιο κοινή επιλογή, με περίπου το 70% να σταματάει τουλάχιστον μία φορά επειδή αισθάνθηκε κάτι που ορίσαμε ως jamais vu. Αυτό συνέβαινε συνήθως μετά από περίπου ένα λεπτό (33 επαναλήψεις) – και συνήθως για γνωστές λέξεις.
Στο δεύτερο πείραμα χρησιμοποιήσαν μόνο τη λέξη “το”, υπολογίζοντας ότι ήταν το πιο συνηθισμένο. Αυτή τη φορά, το 55% των ανθρώπων σταμάτησε να γράφει για λόγους που τους έδωσαν οι ερευνητές (αλλά μετά από 27 επαναλήψεις).
Οι άνθρωποι περιέγραψαν τις εμπειρίες τους ως κυμαινόμενες από “Χάνουν το νόημά τους όσο περισσότερο τους κοιτάς” έως “Έμοιαζαν να χάνουν τον έλεγχο του χεριού” και “δεν φαίνεται σωστό, σχεδόν μοιάζει σαν να μην είναι στην πραγματικότητα μια λέξη αλλά κάποιος εξαπατήθηκε σκέφτομαι ότι είναι».
Καλύτερη κατανόηση του φαινομένου
Οι αλλαγές και οι απώλειες νοήματος στην επανάληψη συνοδεύονται από ένα ιδιαίτερο συναίσθημα – το jamais vu. Το jamais vu είναι ένα μήνυμα προς εσάς ότι κάτι έχει γίνει πολύ αυτόματο, πολύ ρέον, πολύ επαναλαμβανόμενο. Μας βοηθά να «βγούμε απότομα» από την τρέχουσα επεξεργασία και η αίσθηση της μη πραγματικότητας είναι ένας έλεγχος πραγματικότητας.
Είναι λογικό ότι αυτό πρέπει να συμβεί. Τα γνωστικά μας συστήματα πρέπει να παραμείνουν ευέλικτα, επιτρέποντάς μας να κατευθύνουμε την προσοχή μας όπου χρειάζεται αντί να χανόμαστε σε επαναλαμβανόμενες εργασίες για πολύ καιρό.
Οι επιστήμονες μόλις που αρχίζουν να κατανοούν το jamais vu. Ο κύριος επιστημονικός όρος είναι ο «κορεσμός» – η υπερφόρτωση μιας αναπαράστασης μέχρι να γίνει άγνωστη.
Φαίνεται επίσης να σχετίζεται με την έρευνα για την ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή (OCD), η οποία εξέτασε την επίδραση του καταναγκαστικού κοιτάγματος σε αντικείμενα, όπως οι δακτύλιοι καπνού. Εάν ο επανειλημμένος έλεγχος της κλειδωμένης πόρτας κάνει την εργασία χωρίς νόημα, θα σημαίνει ότι είναι δύσκολο να γνωρίζουμε εάν η πόρτα είναι κλειδωμένη και έτσι ξεκινά ένας φαύλος κύκλος.
Άλλα παρόμοια φαινόμενα
Υπάρχουν άλλα φαινόμενα που σχετίζονται με αλλοιώσεις στην αντίληψη του περιβάλλοντος ή με αποτυχίες μνήμης, όπως το Presque vu. Αν και η κυριολεκτική μετάφραση του είναι “σχεδόν εμφανής”, αυτό το φαινόμενο αναφέρεται στο αίσθημα του “είναι στην άκρη της γλώσσας μου και δεν το θυμάμαι”.
Αυτό το άτομο αισθάνεται ότι θέλει να θυμηθεί κάτι, ότι είναι έτοιμο να το κάνει αλλά δεν το θυμάται. Ο πιο συνηθισμένος τρόπος είναι να γνωρίζετε τη λέξη, να θυμάστε ότι την έχετε χρησιμοποιήσει αλλά να μην μπορείτε να την ονομάσετε. Δηλαδή το άτομο βιώνει μια αίσθηση που είναι οικεία αλλά δεν μπορεί να συνδεθεί με μια συγκεκριμένη ανάμνηση.
Η έρευνα των O’Connor και Moulin δεν πέρασε απαρατήρητη, αφού τιμήθηκε με το βραβείο Ig Nobel, ένα ιδιόρρυθμο βραβείο που τιμά την επιστημονική έρευνα που πρώτα κάνει τους ανθρώπους να γελάσουν και μετά να προβληματιστούν βαθιά.