Τα τελευταία χρόνια καταγράφονται κρούσματα από ξεχασμένες, πανάρχαιες θανατηφόρες ασθένειες, απειλώντας εκ νέου την ανθρωπότητα. Ποιες είναι και πόσο ανησυχητικές είναι, απαντά στο oloygeia.gr ο επίκουρος καθηγητής στο Τμήμα Υγιεινής και Επιδημιολογίας της Ιατρικής Σχολής του ΕΚΠΑ Γκίκας Μαγιορκίνης, με ειδίκευση στη Βιοπαθολογία και εξειδίκευση στην Κλινική Ιολογία.
Τον 20ο αιώνα, η ιατρική πρόοδος ήταν απερίγραπτη. Τα αντιβιοτικά έφεραν επανάσταση στη θεραπεία των λοιμώξεων και θεράπευσαν ξεχασμένες θανατηφόρες ασθένειες. Τα εμβόλια μετέτρεψαν τις θανατηφόρες παιδικές ασθένειες σε μακρινές αναμνήσεις. Οι άνθρωποι ζούσαν περισσότερο και ήταν πιο υγιείς από τους γονείς τους. Ωστόσο, σήμερα, που ο κόσμος παλεύει να ελέγξει τον κορωνοϊό, οι υγειονομικοί δίνουν ξανά μάχες που πίστευαν ότι είχαν κερδίσει, όπως η ιλαρά, η χολέρα, ο ιός του Δυτικού Νείλου και ο Δάγγειος πυρετός.
4 από τις πιο θανατηφόρες ασθένειες έρχονται στην Ευρώπη λόγω κλιματικής αλλαγής
«Στην Ελλάδα, ασθένειες όπως η ελονοσία, αυτές υπήρχαν για χιλιάδες χρόνια αλλά ευτυχώς για εμάς, τις έχουμε ξεχάσει, δυστυχώς όμως για κάποιες άλλες χώρες εξακολουθούν να υπάρχουν και να ταλαιπωρούν τον πληθυσμό. Αρκετές από αυτές, λόγω της αποξήρανσης ελών και των στοχευμένων εντομοκτονιών από τις Περιφέρειες, δεν εμφανίζονται πια στην Ελλάδα.» λέει ο Γκίκας Μαγιορκίνης.
Γιατί αυξάνονται οι παλιές θανατηφόρες ασθένειες;
Πέρυσι, σύμφωνα με τον ΠΟΥ, έως και 30 χώρες παρουσίασαν κρούσματα χολέρας ενώ φαίνεται μια ανησυχητική εξάπλωση έως το 2023. Χώρες όπως ο Λίβανος, η Νότια Αφρική και η Συρία έχουν κρούσματα εδώ και δεκαετίες. Στη Νοτιοανατολική Ασία, τα κρούσματα δάγγειου πυρετού έχουν εκτοξευθεί καθώς οι περίοδοι των μουσώνων έχουν αυξηθεί και οι πλημμύρες επιτρέπουν στα κουνούπια να αναπτυχτούν. Οι υψηλές θερμοκρασίες στη Βόρεια Αμερική διευρύνουν το φάσμα της νόσου του Lyme. Παρέχουν επίσης καλύτερες συνθήκες για τις νυχτερίδες και άλλους ύποπτους ξενιστές του Έμπολα στην Κεντρική Αφρική.
Γιατί αυξάνονται οι ασθένειες αυτές; «Οι ειδικοί έχουν εντοπίσει τους κύριους παράγοντες που ευθύνονται για τα νέα κρούσματα παλιών ασθενειών» απαντά ο Γκίκας Μαγιορκίνης, «και από ότι φαίνεται ευθύνεται:
- η κλιματική αλλαγή με τα ακραία καιρικά φαινόμενα που προκαλεί κυκλώνες, πλημμύρες, φυσικές καταστροφές, όπως ξηρασία,
- οι ανθρωπιστικές κρίσεις όπως οι πολεμικές συγκρούσεις και η πολιτική αστάθεια σε κάποιες χώρες,
- οι ανεπαρκείς προμήθειες εμβολίων
- το στρες που υπέστη η υγεία λόγω της πανδημίας COVID-19,
- το αντιεμβολιαστικό κίνημα που εξαπλώνεται συνεχώς
- η γήρανση του πληθυσμού, όπου οι ηλικιωμένοι ανήκουν στις ευπαθείς ομάδες και στους ασθενείς με χρόνιες ασθένειες, οι οποίες προσβάλλονται ευκολότερα» καταλήγει ο ειδικός.
Ποια από τις παρακάτω ασθένειες πρέπει να μας ανησυχεί στην Ελλάδα, περισσότερο και γιατί;
«Όποια ασθένεια μεταδίδεται μέσω μολυσμένων κουνουπιών, όπως ο ιός του Δυτικού Νείλου. Αυτό γιατί είμαστε μία χώρα που έχει υψηλές θερμοκρασίες, που αυξάνονται σταδιακά ενώ βρισκόμαστε πολύ κοντά στην Αφρική και την Ασία που μαστίζονται από ασθένειες που μεταδίδονται μέσω κουνουπιών.» απαντά ο Γκίκας Μαγιορκίνης.
Οι θανατηφόρες ασθένειες: Από την ιστορία μέχρι τη σύγχρονη εποχή
Ποιες ασθένειες ξεκινούν από τα βάθη της ιστορίας και εμφανίζονται ολοένα και περισσότερο στη σημερινή εποχή;
165 π.χ.: Ιλαρά
Η Πανούκλα του Αντωνίνου, που διήρκεσε από το 165 έως το 180 μ.Χ., γνωστή και ως πανούκλα του Γαληνού, ήταν κατά πάσα πιθανότητα αιτία της ιλαράς. Η ασθένεια σκότωσε περίπου το ένα τρίτο του πληθυσμού και αποδεκάτισε τον ρωμαϊκό στρατό. Η πρώτη επιστημονική καταγραφή της ιλαράς και η διάκρισή της από την ευλογιά και την ανεμοβλογιά αποδίδεται στον Πέρση γιατρό, Ζακαρίγια Αρ-Ραζί, ο οποίος εξέδωσε «Το βιβλίο της Ευλογιάς και Ιλαράς» περιγράφοντας τα όσα είναι σήμερα γνωστά για την εξέλιξη της ιλαράς.
Λόγω της διακοπής προγραμμάτων εμβολιασμού και της ελλιπούς ε παρακολούθησης λόγω της πανδημίας Covid-19, η διεθνής κοινότητα αντιμετωπίζει τώρα την «επικείμενη απειλή» της ιλαράς, σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας και τα αμερικανικά Κέντρα Ελέγχου και Πρόληψης Νοσημάτων (CDC). Τον τελευταίο χρόνο η έξαρση της ιλαράς καταγράφεται στην καρδιά της Ευρώπης, επιβεβαιώνοντας τις δυσοίωνες προβλέψεις σχετικά με την πορεία της λοιμώδους μεταδοτικής ασθένειας.
Τα περιστατικά ιλαράς έχουν αυξηθεί στην Αυστρία, η οποία βρίσκεται λίγο πριν το «κόκκινο» σημείο συναγερμού αναφορικά με τον αριθμό των κρουσμάτων. Λίγες δεκάδες περιστατικά ιλαράς καταγράφονται στη Γερμανία και τη Ρουμανία, και μονοψήφιος αριθμός στην Ιταλία, τη Γαλλία, τη Σουηδία, την Πολωνία, τη Σλοβακία.
2.700 π.χ.: Ελονοσία
Η ελονοσία είναι μια πανάρχαια ασθένεια για την οποία γίνονται αναφορές εδώ και 4.000 χρόνια. Έχουν βρεθεί ιατρικές αναφορές στην Κίνα από το 2.700 π.Χ., ενώ η περιγραφή των συμπτωμάτων της έγινε και από τον Ιπποκράτη, τον 4ο αιώνα π.Χ. Το νόσημα αυτό εξελίχθηκε παράλληλα με τον άνθρωπο. Σύγχρονες μοριακές μέθοδοι απέδειξαν πως, πριν από 4.000 – 5.000 χρόνια μέσω των τσιμπημάτων των κουνουπιών, τα παράσιτα της ελονοσίας πέρασαν το νόσημα από τον πίθηκο στον άνθρωπο.
Το 1880 ο Charles Louis Alphonse Laveran, Γάλλος στρατιωτικός χειρουργός, παρατήρησε για πρώτη φορά τα παράσιτα στο αίμα ενός ασθενούς που νοσεί από ελονοσία. Για αυτήν του την ανακάλυψη, βραβεύτηκε με βραβείο Nobel το 1907.
Σήμερα στο Πακιστάν, οι πλημμύρες, που η έρευνα δείχνει ότι πιθανότατα επιδεινώθηκε από την κλιματική αλλαγή, σκότωσε περισσότερους από 1.700 ανθρώπους το 2022. Όμως, στη συνέχεια, τα κρούσματα ελονοσίας αυξήθηκαν και ο αριθμός των θανάτων από την ασθένεια ξεπέρασε κατά πολύ τους άμεσους θανάτους από πλημμύρες. Μάλιστα το 2021 εμφανίστηκαν 247 εκατομμύρια περιπτώσεις ελονοσίας σε 84 χώρες όπου η ελονοσία είναι ενδημική ενώ κανονικά θα έπρεπε να κηρυχθεί πανδημική.
18ος αιώνας: Δάγκειος πυρετός
Οι πρώτες περιγραφές για τον δάγειο πυρετό καταγράφηκαν το 1779. Στην αρχή του 20ού αιώνα, οι επιστήμονες έμαθαν ότι η νόσος προκαλείται από τον δάγκειο ιό και μεταδίδεται μέσω των κουνουπιών. Το 2022 η Γαλλία ανέφερε 9 διαφορετικές εστίες εγχώριας μετάδοσης του ιού του δάγκειου πυρετού με συνολικά 63 περιστατικά.
Το Ευρωπαϊκό Κέντρο Ελέγχου Νοσημάτων (ECDC) χαρακτηρίζει ως ασυνήθιστο το γεγονός, σημειώνοντας ότι συνήθως δεν καταγράφονται περισσότερα από 10 περιστατικά ετησίως στη χώρα και τις αποδίδει σε περιβαλλοντικούς παράγοντες που ευνοούν την αύξηση του πληθυσμού των κουνουπιών.
18ος αιώνας: Ευλογιά και πρώην Ευλογιά των πιθήκων (Mpox)
Για πολλούς αιώνες, η ευλογιά κατέστρεφε την ανθρωπότητα. Στη σύγχρονη εποχή δεν χρειάζεται να ανησυχούμε για αυτό χάρη στην δουλειά του Edward Jenner και τις μετέπειτα εξελίξεις από τις προσπάθειές του. Ανακάλυψε το εμβόλιο κατά της ευλογιάς το 1796 και ήταν το πρώτο αποτελεσματικό εμβόλιο κατά παθογόνων μικροοργανισμών, αναδεικνύοντας τη σημασία των εμβολίων ως μέσο πρόληψης λοιμωδών νοσημάτων. Το έργο του Jenner θεωρείται ως η βάση της ανοσολογίας. Επίσης, η ευλογιά έχει αναγνωριστεί ως πιθανός παράγοντας βιοτρομοκρατίας.
Η πρώην ευλογιά των πιθήκων, τώρα αναφέρεται ως Mpox εξαιτίας των διαμαρτυριών το ότι η ονομασία της ασθένειας μπορεί να προκαλέσει ρατσιστική αντιμετώπιση εναντίον των ασθενών, είναι μια σπάνια ιογενής λοίμωξη, η οποία μεταδίδεται κυρίως από άγρια ζώα που απαντώνται σε περιοχές της Δυτικής και Κεντρικής Αφρικής, σύμφωνα με τον ΕΟΔΥ.
Ο ιός παραδοσιακά κυκλοφορεί σε χώρες της Κεντρικής και Δυτικής Αφρικής στους φυσικούς του ξενιστές (άγρια τρωκτικά) με περιστασιακή μεταπήδηση σε πιθήκους και ενίοτε σε ανθρώπους. Πέρυσι στην Ελλάδα καταγράφηκαν 80 κρούσματα ενώ φέτος από τις 28 Φεβρουαρίου 2023 έως και τις 4 Απριλίου 2023 καταγράφηκαν στα κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης 23 νέα κρούσματα της ευλογιάς των πιθήκων: Γαλλία (15), Ισπανία (5), Ελλάδα (1), Μάλτα (1) και Πορτογαλία (1)
18ος αιώνας: Χολέρα
Η χολέρα επικεντρωνόταν ιστορικά γύρω από το δέλτα του Γάγγη στην Ινδία. Αλλά από εκεί εξαπλώθηκε σε παγκόσμια πανδημία, η πρώτη που ξεκίνησε το 1817 και εθυνόταν για εκατομμύρια θανάτους σε όλο τον κόσμο, συμπεριλαμβανομένης της Ευρώπης.
Η έβδομη πανδημία χολέρας ξεκίνησε το 1961 και είναι τώρα η πιο μακροχρόνια πανδημία χολέρας στην ιστορία. «Η χολέρα στην Ελλάδα εξαφανίστηκε περίπου πριν τον Β’ παγκόσμιο πόλεμο» λέει ο Γκίκας Μαγιορκίνης.
Οι κύριες αιτίες αφορούν την κακή υγιεινή και το μολυσμένο πόσιμο νερό. Οι περισσότερες λοιμώξεις οφείλονται στην κατανάλωση μολυσμένων τροφίμων και πόσιμου νερού. Η χολέρα εμφανίζεται συχνά σε χώρες που είναι σε πόλεμο ή έχουν υποστεί φυσικές καταστροφές σε μεγάλο βαθμό λόγω των ζημιών στις υποδομές ύδρευσης και αποχέτευσης που μολύνουν το πόσιμο νερό.
Οι άνθρωποι μπορεί επίσης να εκτοπιστούν κατά τη διάρκεια πολέμων ή μετά από καταστροφές και να αναγκαστούν να ζουν με ανεπαρκή νερό και αποχέτευση. Η επισιτιστική ανασφάλεια ακολουθεί επίσης τέτοιες καταστροφές, οι οποίες γνωρίζουμε ότι αυξάνουν τον κίνδυνο σοβαρής χολέρας.
19ος αιώνας: Πολιομυελίτιδα
Η πολιομυελίτιδα, συχνά ονομάζεται και παιδική παράλυση, είναι οξεία ιογενής μολυσματική ασθένεια που μεταδίδεται από άνθρωπο σε άνθρωπο, κυρίως μέσω του στόματος και των κοπράνων. Η πολιομυελίτιδα αναγνωρίστηκε αρχικά ως ξεχωριστή πάθηση το 1840.
Ο αιτιολογικός παράγοντάς της, ο ιός της πολιομυελίτιδας, προσδιορίστηκε το 1908. Η Αμερική είχε κηρυχθεί «ελεύθερη από πολιομυελίτιδα» το 1994 ενώ η Ευρώπη μόλις το 2002. Ωστόσο το 2022 στη Νέα Υόρκη ανιχεύτηκε ο ιός της πολιομυελίτιδας σε δείγματα λυμάτων από τέσσερις κομητείες στη μητροπολιτική περιοχή της Νέας Υόρκης. Επίσης, καταγράφηκε ένα σοβαρό περιστατικό της νόσου με παράλυση σε έναν ανεμβολίαστο νεαρό. Αλλά και στο Ηνωμένο Βασίλειο μετά τον εντοπισμό διαφορετικών ιών πολιομυελίτιδας σε δείγματα λυμάτων στο Λονδίνο προκαλεί ανησυχία.
20ος αιώνας: Ιός Δυτικού Νείλου
Ο ιός του Δυτικού Νείλου εντοπίστηκε για πρώτη φορά, το 1937, σε μια γυναίκα με εμπύρετο νόσημα στην Ουγκάντα, στην επαρχία του Δυτικού Νείλου απ’ όπου και πήρε το όνομά του. Η πρώτη μεγάλη επιδημία στην Αμερική έλαβε χώρα το 1999.
Από το 2010, όταν και καταγράφηκε για πρώτη φορά επιδημία της νόσου στην Ελλάδα, ο ιός ο οποίος μεταδίδεται μέσω μολυσμένων κουνουπιών (συνήθως κοινών κουνουπιών) φαίνεται να έχει εγκατασταθεί στη χώρα μας και η νόσος να θεωρείται ενδημική. Αντίστοιχη εικόνα καταγράφεται σε πολλές γειτονικές χώρες και είναι ενδεικτικό ότι στην Ιταλία τα περιστατικά έχουν ξεπεράσει τα 550.
Οι ειδικοί λένε ότι ο κόσμος δεν είναι προετοιμασμένος για κρούσματα που προκαλούνται από την κλιματική αλλαγή ή από άλλους παράγοντες. Και όπως συμβαίνει συνήθως οι φτωχές χώρες θα υποφέρουν πολύ περισσότερο. Η πρόληψη της επόμενης παγκόσμιας έκτακτης ανάγκης για την υγεία είναι δυνατή, ωστόσο, εάν οι κυβερνήσεις και οι διεθνείς θεσμοί δεν συνεργαστούν θα έχουμε νέες πανδημίες να αντιμετωπίσουμε που θα προκληθούν από παλιές θανατηφόρες ασθένειες.