Η ορμονοθεραπεία για την εμμηνόπαυση συνοδεύεται από παρενέργειες. Τι δείχνουν οι μελέτες για τη σύνδεσή της με την άνοια;
Μέχρι το 2050, περίπου 135 εκατομμύρια άνθρωποι παγκοσμίως αναμένεται να ζουν με άνοια, σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Νόσου Αλτσχάιμερ. Η πιο συχνή αιτία της άνοιας είναι η νόσος Αλτσχάιμερ. Σύμφωνα με πρόσφατα στοιχεία της Εταιρείας Alzheimer Αθηνών, 250.000 Έλληνες πάσχουν από άνοια, ενώ το 60%-70% των περιπτώσεων αποδίδονται στη νόσο Αλτσχάιμερ.
Οι γυναίκες έχουν μεγαλύτερη πιθανότητα από τους άνδρες να αναπτύξουν τη νόσο Αλτσχάιμερ, ακόμα και όταν λαμβάνεται υπόψη το γεγονός ότι ζουν περισσότερα χρόνια. Τα συμπτώματα της νόσου Αλτσχάιμερ εμφανίζονται συνήθως μετά την ηλικία των 65 ετών. Ωστόσο, οι αλλαγές στον εγκέφαλο ξεκινούν δεκαετίες πριν την εμφάνιση των πρώτων συμπτωμάτων. Στις γυναίκες, αυτό συνήθως συμπίπτει με τη μετάβαση στην εμμηνόπαυση.
Εμμηνόπαυση: Η μεγαλύτερη μελέτη για την ορμονοθεραπεία – Τελικά βλάπτει ή όχι;
Η εμμηνόπαυση συμβαίνει όταν το σώμα μειώνει την παραγωγή δύο ορμονών που παράγονται από τις ωοθήκες: των οιστρογόνων και της προγεστερόνης. Αυτές οι ορμονικές αλλαγές συνδέονται με μια σειρά συμπτωμάτων, όπως εξάψεις, νυχτερινές εφιδρώσεις, δυσκολίες στον ύπνο, μειωμένη λίμπιντο, αλλαγές στη διάθεση και νοητική θολούρα.
Η ορμονοθεραπεία για την εμμηνόπαυση (γνωστή και ως θεραπεία ορμονικής υποκατάστασης, ΘΟΥ ή HRT), που περιλαμβάνει είτε μόνο οιστρογόνα είτε οιστρογόνα σε συνδυασμό με προγεστερόνη, συνταγογραφείται εδώ και δεκαετίες για την αντιμετώπιση αυτών των συμπτωμάτων. Αλλά πώς επηρεάζει η ορμονοθεραπεία τον κίνδυνο άνοιας; Και γιατί ορισμένες μελέτες δείχνουν ότι αυξάνει τον κίνδυνο, ενώ άλλες δείχνουν ότι τον μειώνει;
Ορμόνες και εγκέφαλος
Πολλές προκλινικές μελέτες σε ζώα έχουν δείξει ότι τα οιστρογόνα έχουν προστατευτική δράση στον εγκέφαλο. Μειώνουν τη βλάβη στα νευρικά κύτταρα και ενισχύουν τη συνολική υγεία του εγκεφάλου. Υποδοχείς που ανταποκρίνονται στα οιστρογόνα βρίσκονται σε περιοχές του εγκεφάλου που σχετίζονται με τις αναπαραγωγικές λειτουργίες.
Ωστόσο, βρίσκονται επίσης και σε περιοχές που είναι σημαντικές για τη μάθηση, τη μνήμη και τις ανώτερες γνωστικές ικανότητες, όπως ο σχεδιασμός, η οργάνωση και η λήψη αποφάσεων. Η απώλεια αυτών των «νευροπροστατευτικών» ιδιοτήτων των οιστρογόνων μετά την εμμηνόπαυση θεωρείται ότι συμβάλλει στις περισσότερες περιπτώσεις νόσου Αλτσχάιμερ στις γυναίκες, σε σύγκριση με τους άνδρες.
Κλινικές μελέτες έχουν δείξει ότι οι γυναίκες που υποβάλλονται σε ιατρική ή χειρουργική εμμηνόπαυση πριν από την ηλικία της φυσικής εμμηνόπαυσης έχουν αυξημένο κίνδυνο για άνοια και γνωστική έκπτωση καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής τους. Ωστόσο, ο κίνδυνος αυτός φαίνεται να μειώνεται στις γυναίκες που λαμβάνουν θεραπεία με οιστρογόνα μετά από τη χειρουργική επέμβαση.
Αυτά τα ευρήματα έχουν οδηγήσει τους ερευνητές να υποθέσουν ότι η αναπλήρωση των οιστρογόνων μέσω της ορμονοθεραπείας μπορεί να προστατεύει και να διατηρεί τη γνωστική υγεία των γυναικών. Παρ’ όλα αυτά, τα ερευνητικά δεδομένα παραμένουν ποικίλα.
Η ορμονοθεραπεία και ο κίνδυνος άνοιας
Η ανησυχία για τη σχέση μεταξύ ορμονοθεραπείας και άνοιας εντάθηκε έπειτα από τα απρόσμενα αποτελέσματα μιας σημαντικής μελέτης που διεξήχθη πριν από δύο δεκαετίες. Η μελέτη έδειξε ότι η χρήση ορμονοθεραπείας σε μετεμμηνοπαυσιακές γυναίκες ηλικίας 65 ετών και άνω συνδεόταν με αυξημένο κίνδυνο άνοιας.
Ωστόσο, η έρευνα είχε ορισμένους βασικούς περιορισμούς:
- Οι περισσότερες γυναίκες ήταν άνω των 65 ετών και βρίσκονταν περισσότερα από δέκα χρόνια μετά την εμμηνόπαυση.
- Ο τύπος οιστρογόνου και προγεσταγόνου (συνθετική μορφή προγεστερόνης) που χρησιμοποιήθηκε μπορεί να είχε λιγότερα οφέλη για την υγεία του εγκεφάλου.
Η πιο πρόσφατη συστηματική ανασκόπηση και μετα-ανάλυση των επιστημονικών δεδομένων για τη σχέση της ορμονοθεραπείας με τον κίνδυνο της νόσου Αλτσχάιμερ περιλαμβάνει ευρήματα από 51 διαφορετικές μελέτες που δημοσιεύθηκαν έως το 2023.
Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι αν η ορμονοθεραπεία ξεκινούσε στη μέση ηλικία, ή πιο συγκεκριμένα εντός δέκα ετών από την τελευταία εμμηνορρυσία, υπήρχε μειωμένος κίνδυνος εμφάνισης νόσου Αλτσχάιμερ σε μεγαλύτερη ηλικία συγκριτικά με γυναίκες που δεν χρησιμοποιούσαν καθόλου ορμονοθεραπεία.
Η μεγαλύτερη μείωση του κινδύνου παρατηρήθηκε σε γυναίκες που λάμβαναν μόνο οιστρογόνα. Αντίθετα, όταν η ορμονοθεραπεία ξεκινούσε σε μεγαλύτερη ηλικία, ή περισσότερα από δέκα χρόνια μετά την εμμηνόπαυση, η θεραπεία με μόνο οιστρογόνα είχε ουδέτερη επίδραση στον κίνδυνο νόσου Αλτσχάιμερ. Ωστόσο, η θεραπεία με οιστρογόνα και προγεσταγόνο συνδεόταν με αύξηση του κινδύνου.
Μόνο μία κλινική δοκιμή έχει δημοσιευθεί από τότε που πραγματοποιήθηκε αυτή η μετα-ανάλυση. Η μελέτη εξέτασε τις μακροπρόθεσμες επιπτώσεις της ορμονοθεραπείας για την εμμηνόπαυση όταν αυτή ξεκινούσε νωρίς, κατά την εμμηνόπαυση. Οι γυναίκες στη μελέτη είχαν μέση ηλικία 52,8 ετών και βρίσκονταν 1,5 έτος μετά την εμμηνόπαυση κατά την έναρξη της δοκιμής.
Τυχαιοποιήθηκαν ώστε να λάβουν είτε θεραπεία με οιστρογόνα (με ή χωρίς προγεσταγόνο) είτε εικονικό φάρμακο (placebo) για τέσσερα χρόνια. Οι ερευνητές παρακολούθησαν 275 γυναίκες δέκα χρόνια αργότερα και δεν βρήκαν καμία επίδραση στη γνωστική λειτουργία (ούτε βλαβερή ούτε ωφέλιμη), ανεξαρτήτως αν οι γυναίκες είχαν λάβει 48 μήνες ορμονοθεραπείας ή εικονικό φάρμακο.
Ποιος είναι ο κίνδυνος για εσάς;
Φαίνεται ότι οι επιπτώσεις της ορμονοθεραπείας για την εμμηνόπαυση στον κίνδυνο άνοιας επηρεάζονται από διάφορους παράγοντες, όπως το πότε ξεκινά η θεραπεία, η διάρκεια θεραπείας, ο τύπος των ορμονών που χρησιμοποιούνται, καθώς και το γενετικό και ιατρικό ιστορικό του ατόμου.
1. Πότε ξεκινά η θεραπεία: Η «υπόθεση του κρίσιμου παραθύρου»
Ένας βασικός παράγοντας για την επίδραση της ορμονοθεραπείας στη γνωστική λειτουργία και τον κίνδυνο άνοιας φαίνεται να είναι το πότε ξεκινά η θεραπεία σε σχέση με την εμμηνόπαυση. Αυτό ονομάζεται «υπόθεση του κρίσιμου παραθύρου» (critical window hypothesis).
Σύμφωνα με αυτή την υπόθεση, τα οιστρογόνα μπορούν να προστατεύσουν τα νευρικά κύτταρα στον εγκέφαλο μόνο αν η θεραπεία ξεκινήσει νωρίς στη μετάβαση της εμμηνόπαυσης, ιδιαίτερα μέσα σε λίγα χρόνια από την εμμηνόπαυση, όταν ο εγκέφαλος είναι ακόμα πιο ευαίσθητος στις ορμόνες.
2. Ο τύπος της ορμονοθεραπείας και ο ρόλος της προγεστερόνης
Ο τύπος των ορμονών που περιλαμβάνεται στην ορμονοθεραπεία διαφέρει σημαντικά ως προς τη μοριακή δομή και τη φυσιολογική τους δράση. Διαφορετικοί τύποι οιστρογόνων (όπως η οιστραδιόλη ή το συζευγμένο οιστρογόνο) και η προσθήκη προγεσταγόνου (απαραίτητη για γυναίκες που δεν έχουν υποβληθεί σε υστερεκτομή) ενδέχεται να έχουν διαφορετικές επιδράσεις στην υγεία του εγκεφάλου και στον κίνδυνο άνοιας.
Ορισμένες μελέτες υποδεικνύουν ότι η προσθήκη προγεσταγόνου στην οιστρογονική θεραπεία μπορεί να εξουδετερώνει κάποια από τα γνωστικά οφέλη των οιστρογόνων, πιθανόν μέσω της παρεμπόδισης των οιστρογονικών υποδοχέων στον εγκέφαλο.
3. Ο ρόλος των αγγειοκινητικών συμπτωμάτων
Τα αγγειοκινητικά συμπτώματα, όπως οι εξάψεις και οι νυχτερινές εφιδρώσεις, είναι το χαρακτηριστικό σύμπτωμα της εμμηνόπαυσης. Η έντονη παρουσία αυτών των συμπτωμάτων έχει συνδεθεί με χειρότερη μνήμη, καθώς και με αυξημένους βιολογικούς δείκτες κινδύνου για άνοια. Επομένως, ένας πιθανός τρόπος με τον οποίο η ορμονοθεραπεία για την εμμηνόπαυση μπορεί να επηρεάσει τον κίνδυνο νόσου Αλτσχάιμερ είναι μέσω της μείωσης αυτών των αγγειοκινητικών συμπτωμάτων.
4. Γενετικό και ιατρικό ιστορικό
Ο μεγαλύτερος γενετικός παράγοντας κινδύνου για την καθυστερημένης έναρξης νόσο Αλτσχάιμερ είναι η παρουσία μιας συγκεκριμένης παραλλαγής του γονιδίου APOE, γνωστή και ως APOE e4 ή APOE4. Υπάρχει μια υπόθεση που υποστηρίζει ότι οι γυναίκες με αυτόν τον γενετικό κίνδυνο για τη νόσο Αλτσχάιμερ μπορεί να έχουν τα μεγαλύτερα οφέλη από τη χρήση ορμονοθεραπείας.
Τι σημαίνει αυτό για εσάς;
Η κλινική και επιστημονική κοινότητα εξακολουθεί να συζητά αν η ορμονοθεραπεία για την εμμηνόπαυση μπορεί να επηρεάζει τον κίνδυνο εμφάνισης νόσου Αλτσχάιμερ. Σε γενικές γραμμές, η απόφαση για χρήση ορμονοθεραπείας πρέπει να είναι εξατομικευμένη, λαμβάνοντας υπόψη την ηλικία, τη χρονική στιγμή της εμμηνόπαυσης, τη συνολική υγεία και τα συγκεκριμένα συμπτώματα της εμμηνόπαυσης.
Άνοια: Επαναστατική μέθοδος ανιχνεύει έγκαιρα τον κίνδυνο
Απαιτείται περισσότερη έρευνα προτού υπάρξουν σαφείς αποφάσεις σχετικά με τον ρόλο της ορμονοθεραπείας και τον κίνδυνο άνοιας. Ωστόσο, με βάση τα υπάρχοντα δεδομένα, η ορμονοθεραπεία μπορεί να είναι ωφέλιμη αν ξεκινήσει νωρίς στη μετάβαση της εμμηνόπαυσης, ιδιαίτερα για γυναίκες με γενετικό κίνδυνο για τη νόσο Αλτσχάιμερ.
Πηγές: The Conversation, Alzheimer’s Disease International, Εταιρεία Alzheimer Αθηνών, BMJ, NIH (1), NIH (2)